Testament budzi wątpliwości? Postępowanie spadkowe krok po kroku

W obrocie prawnym dość często pojawiają się sytuacje, w których autentyczność lub ważność pozostawionego przez zmarłego testamentu budzi wątpliwości uczestników postępowania spadkowego. Zastrzeżenia mogą dotyczyć zarówno treści dokumentu, sposobu jego sporządzenia, jak i stanu świadomości spadkodawcy w chwili wyrażania ostatniej woli. W takich przypadkach konieczne jest przeprowadzenie postępowania sądowego (nie możemy wówczas nabyć spadku u notariusza), którego celem jest ustalenie czy testament może być uznany za ważny i skuteczny.

Postępowanie to ma charakter sformalizowany i przebiega według określonych etapów. Poniżej przedstawiam, jak w praktyce wygląda typowy przebieg takiego postępowania oraz jakie czynności procesowe są podejmowane przez sąd i uczestników sprawy.

Wniosek o stwierdzenie nabycia spadku

Pierwszym krokiem jest złożenie do sądu rejonowego właściwego dla ostatniego zwykłego miejsca pobytu spadkodawcy wniosku o stwierdzenie nabycia spadku. Jeżeli ustalenie miejsca pobytu zmarłego jest niemożliwe, właściwość sądu określa położenie majątku spadkowego. To dokument inicjujący postępowanie spadkowe.

Po wstępnym zbadaniu wymogów formalnych sąd doręcza wniosek wszystkim uczestnikom postępowania. Nie przekazujemy go stronom bezpośrednio, pierwsze pismo musi być doręczone przez Sąd wraz z pouczeniem co do zajęcia stanowiska.

W przesyłce sądowej doręczanej uczestnikowi postępowania znajduje się odpis złożonego wniosku wraz z załącznikami oraz formalne zobowiązanie do zajęcia stanowiska w sprawie. Sąd wskazuje w nim termin, w jakim uczestnik powinien przedstawić na piśmie własne twierdzenia dotyczące istotnych okoliczności sprawy oraz przedłożyć lub zgłosić wszelkie dowody, na które zamierza się powoływać.

Na tym etapie istotne jest przedstawienie pełnych twierdzeń i dowodów, ponieważ późniejsze ich uzupełnianie może być utrudnione. Zobowiązanie to służy uporządkowaniu postępowania dowodowego.

Terminy mają znaczenie

Niedochowanie wyznaczonego przez sąd terminu lub złożenie odpowiedzi o charakterze wyłącznie ogólnikowym może w praktyce znacząco ograniczyć możliwość skutecznego wykazania swoich racji na dalszym etapie postępowania. Postępowanie dowodowe w sprawach spadkowych podobnie jak w innych sprawach cywilnych opiera się na zasadzie kontradyktoryjności. Oznacza to, że to uczestnicy są zobowiązani do przytoczenia okoliczności faktycznych oraz zgłoszenia dowodów, na których opierają swoje twierdzenia. Sąd co do zasady ocenia wyłącznie materiał zgromadzony z inicjatywy stron, a wyjątki od tej zasady występują incydentalnie. W praktyce inicjatywa dowodowa podejmowana z urzędu przez sąd jest rzadkością. Nie należy więc liczyć na to, że sąd „sam" sięgnie po dowody, których strona nie wskazała.

Replika na stanowisko drugiej strony

Po doręczeniu wniosku druga strona składa odpowiedź na wniosek zawierający twierdzenia co do stanu faktycznego oraz wnioski dowodowe. Zwykle jest to moment, w którym spór dopiero się ujawnia: pojawiają się nowe okoliczności, alternatywna wersja przebiegu zdarzeń, zarzuty co do ważności testamentu albo przeciwnie co do zasadności jego kwestionowania.

Jeżeli treść tego pisma jest dla wnioskodawcy nie do zaakceptowania, z punktu widzenia taktyki procesowej zasadne jest złożenie pisma w replice. Replika pozwala na uporządkowane odniesienie się do twierdzeń i argumentów strony przeciwnej, ich zakwestionowanie, doprecyzowanie własnego stanowiska, a także zgłoszenie dodatkowych ewentualnych wniosków dowodowych ukierunkowanych na obalenie ustaleń sugerowanych przez stronę przeciwną.

W praktyce to właśnie na tym etapie po raz pierwszy widać, jakie środki dowodowe zamierza wykorzystać druga strona: których świadków powołuje, na jaką dokumentację medyczną się powołuje czy wnosi o dopuszczenie dowodu z opinii biegłych (np. z zakresu psychiatrii, psychologii, grafologii). Dopiero po zapoznaniu się z tym materiałem możliwe jest świadome zaplanowanie dalszej strategii procesowej, w tym zdecydowanie, jakie dowody należy zgłosić „w odpowiedzi" czy to w celu podważenia zeznań wskazanych świadków, czy w celu uzupełnienia obrazu stanu zdrowia spadkodawcy.

Pierwotne stanowisko zaprezentowane we wniosku o stwierdzenie nabycia spadku często wymaga na tym tle uzupełnienia, a niekiedy nawet istotnej modyfikacji. Nie jest to przejaw „zmiany zdania", lecz naturalna konsekwencja ujawnienia twierdzeń i zarzutów drugiej strony.

Z punktu widzenia zasad procedury cywilnej istotne jest również to, aby replika nie ograniczała się do ogólnych polemik w rodzaju „zaprzeczam w całości". Skuteczne pismo powinno zawierać precyzyjne odniesienie się do poszczególnych fragmentów stanowiska przeciwnika, wyraźne oznaczenie, które okoliczności są przyznawane, którym się zaprzecza oraz jakie konkretne dowody mają wykazać prawdziwość przedstawianej wersji zdarzeń.

Zaniechanie złożenia pisma w replice albo potraktowanie tego etapu wyłącznie „symbolicznie" może skutkować utrwaleniem w sprawie narracji strony przeciwnej. W praktyce sądowej w Warszawie sprawy spadkowe wymagają szczególnie starannego przygotowania materiału dowodowego na każdym etapie postępowania, ponieważ sąd opiekuńczy dokonuje indywidualnej oceny każdej sytuacji.

Pierwsza rozprawa

Na pierwszym terminie rozprawy sąd przystępuje do podstawowych czynności procesowych, które mają znaczenie dla dalszego przebiegu postępowania. W pierwszej kolejności dokonuje formalnego otwarcia i ogłoszenia testamentu, co stanowi ustawowy wymóg związany z ujawnieniem treści ostatniej woli spadkodawcy wobec wszystkich uczestników sprawy. Następnie sąd odbiera tzw. zapewnienie spadkowe, czyli oświadczenie składane przez uczestnika posiadającego wiedzę o kręgu spadkobierców, ewentualnych testamentach oraz okolicznościach istotnych dla ustalenia porządku dziedziczenia.

Na tym etapie sąd może również przystąpić do przeprowadzenia pierwszych dowodów osobowych, w szczególności przesłuchań świadków, jeżeli zostały oni prawidłowo wezwani i ich zeznania mogą mieć znaczenie w sprawie. Przesłuchania te często dotyczą okoliczności sporządzenia testamentu, stanu zdrowia spadkodawcy, jego zdolności do świadomego i swobodnego wyrażenia woli, a także relacji rodzinnych, które mogą mieć wpływ na ocenę ewentualnych nacisków czy sugestii.

Do tego momentu strony operują przede wszystkim pismami procesowymi oraz dokumentami, natomiast dopiero przesłuchania uczestników i świadków pozwalają sądowi dokonać pierwszej oceny wiarygodności twierdzeń stron. W praktyce to właśnie ten etap często warunkuje kierunek dalszego postępowania dowodowego, w tym decyzję o konieczności dopuszczenia opinii biegłych lub przeprowadzenia dodatkowych przesłuchań.

Opinia biegłych – kiedy i dlaczego może być istotna

Jeżeli w sprawie zgłoszono wniosek o dopuszczenie dowodu z opinii biegłego psychiatry lub psychologa, odpowiednie ukształtowanie kolejności przeprowadzania tego dowodu może mieć znaczenie dla przydatności opinii. Dowód z opinii biegłego powinien zostać przeprowadzony dopiero po przesłuchaniu świadków oraz uzyskaniu pełnej dokumentacji medycznej dotyczącej spadkodawcy. Świadkowie zazwyczaj dostarczają informacji dotyczących zachowania spadkodawcy, jego funkcjonowania poznawczego i emocjonalnego, a także okoliczności sporządzenia testamentu, co jest kluczowe przy ocenie przez biegłych zdolności testowania. Dokumentacja medyczna dostarcza natomiast obiektywnej podstawy do weryfikacji, czy w dacie sporządzenia testamentu istniały zaburzenia psychiczne, choroby neurologiczne, uzależnienia lub inne stany mogące ograniczać świadomość i swobodę podejmowania decyzji.

Biegły wydając opinię opiera się na całości dostępnych danych, dlatego dopiero kompletne zgromadzenie materiału dowodowego pozwala na sformułowanie opinii pełnej, logicznej i odpornej na zarzuty. Przedwczesne skierowanie sprawy do biegłego skutkuje zazwyczaj koniecznością sporządzenia opinii uzupełniającej, a niekiedy nawet powołania kolejnego biegłego, ponieważ pierwotna opinia może okazać się niepełna.

Po sporządzeniu opinii przez biegłych sąd doręcza ją stronom, dając możliwość zapoznania się z jej treścią i zgłoszenia ewentualnych uwag. Jeżeli opinia jest niepełna, wewnętrznie sprzeczna lub zawiera luki, możesz zawnioskować o zlecenie przez sąd opinii uzupełniającej. Gdy opinia mimo wykonania przez biegłych opinii uzupełniającej nadal jest wadliwa, możesz zawnioskować o opinię innego specjalisty. Sąd musi jednak zauważyć, że zastrzeżenia są realne, a nie wynikają wyłącznie z niezadowolenia z jej treści.

Po zebraniu materiału dowodowego sąd zwykle na koniec przesłuchuje wnioskodawcę i uczestników postępowania. To moment na kompleksowe zaprezentowanie swojego stanowiska i odniesienie się do całego zgromadzonego materiału.

Po przeprowadzeniu wszystkich dowodów sąd zamyka przewód sądowy i przystępuje do rozstrzygnięcia. Często ogłoszenie postanowienia jest odroczone – sąd potrzebuje czasu na analizę sprawy. Publikacja postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku zamyka postępowanie w pierwszej instancji. W sprawach spadkowych prowadzonych przed sądami w Warszawie szczególnie istotne jest właściwe przygotowanie materiału dowodowego, ponieważ sąd dokonuje kompleksowej oceny wszystkich okoliczności sprawy, w tym wiarygodności świadków, dokumentacji medycznej oraz opinii biegłych specjalistów.